I. Dẫnnhập.

Ca dao miền Namphảng phất nhiều từ ngữ liên quan đếnthuỷ triều với nước lên, nước xuống:

- Anh đừng thấy em nghèo anhphụ

Anh đừng thấy em khó anh vong

Anh ơi, nước lớn có khi ròng

Làmngười sao khỏi mắc vòng gian nan

- Nướclớn rồi lạinước ròng 

Đố ai bắt được con còng trong hang.

- Nướcròng bỏ bãi xa cừ,

Gặp em hỏi thử sao từ nghĩa nhân

Tạivùng châu thổ Cửu Long, ảnh hưởng của thủytriều có thể lên đến Nam Vang. Chẳng thế màcó ca dao sau đây trong đó chàng trai dặn ngườiyêu :

Nước ròng chảy đến Nam Vang,
Làm thơ để lại, em khoan lấychồng

Ngườithiếu nữ không chịu và trả lời:

Taybưng chậu cúc trăm bông,
Chờ anh chẳng đặng, em trồngxuống đây

TạiCanada, vịnhFundy ở tiểu bang New Brunswick có thuỷ triều vớimức dao động lên đến 16 mét!

II. Thuỷtriều là gì và tại sao có thuỷ triều?  Thủy là nước, còn triềulà cường độ nước dâng lên và rút xuống.

Sở dĩ cóthuỷ triều là vì có lực hấp dẫn từ Mặt Trăng trên đạidương. Mặt Trăng ở giữa Mặt Trờivà Trái Đất, nằm cách xa Trái Đất hàng trămngàn km. Trong khi Trái Đất tự quay quanh nó và quay xungquanh Mặt Trời, hoàn tất một vòng trong 365 ngày thì MặtTrăng cũng tự quay xung quanh nó và đồng thờicũng quay xung quanh Trái Đất ta ở, hoàn thành chu kỳmỗi 28 ngày.

Mặt Trăng tự nó không có ánhsáng mà sở dĩ có là vì có ánh Mặt Trời chiếu vào.Vì Mặt Trăng quay quanh Trái Đất nên có lúc bị TráiĐất che đi do đó:

- có đêm ta không thấy MặtTrăng (đêm 30 tốiđen như mực),

 Anh đến thăm em đêmba mươi

Không gìnào vui bằng đêm ba mươi

Anh nóivới người phu quét đường

Xin chiếc lá vàng làm bằng chứngyêu em (thơ Nguyễn Đình Toàn)

- có đêm ta thấy MặtTrăng rất rõ (đêm Rằmtrăng tròn và sáng). Trăng thượng tuần mồng7 âm lịch là trăng giữa đêm 30 và trăng rằm;trăng hạ tuần ngày 23 âm lịch là trăng giữađêm Rằm và đêm 30  

1.Cứ mỗi tháng hai lần vàongày ba mươi âm lịch (trăng tối om) và ngày rằmâm lịch (trăng sáng), khi cảba thiên thể Mặt Trăng, Mặt Trời và Trái Đấtcùng thẳng hàng thì tác động kéonước trên Trái Đất mạnh hơn vì hỗtương lên nhau và ta có triềucường (spring tide, marée de vives- eaux). Lúc triềucường là lúc có sai biệt lớn giữa nướclên và nước xuống.

Trongvăn học Viet Nam, nhiều đoạn thơ nói đếnnước lớn, nước ròng:

Nước lên như trong câu Kiều:

Triều dâng hôm sớm,mây lồng trước sau

Nước xuống nhưtrong câu:

Buồn trông ngọn nước mới sa

Hoa trôi man mác biết là về đâu

Ngọn nước mới sa có nghĩa lànước triều xuống, hay là nước ròng.

Thuỷtriều có thể rất mạnh:

Triều đâu nổi sóng đùngđùng

Hỏira mới biết là sông Tiền Đường (Kiều)

Triều cường còn gọi lànước lớn như trong ca dao:

Bìm bịpkêu nước lớn anhơi

Buôn bánkhông lời, chèo chống mỏi mê

2. Ngược lại, vào thượng tuần và hạtuần, khi cảba thiên thể Mặt Trăng, Mặt Trời và Trái Đất thẳnggóc với nhau thì ta có triềukém (neap tide, marée de mortes- eaux) vì tác động hỗ tư ơng bịyếu đi và ít có khác biệt giữatriều cao và triều thấp. Đó là lúc trăngthượng tuần (mồng 7 â.l.) và trăng hạtuần (23 â.l.)

Tại miền châu thổ CửuLong, mùa cạn hay mùa lũ, mực nước các sông hằngngày đều có dao động theo sự chi phối củathủy triều. Những biếnđổi thủy triều trải qua các giai đoạnsau:

- Mực nước biển dâng lêntrong vài giờ, ngập vùng gian triều (intertidal zone), gọi là ngậptriều (floodtide).

- nước dâng lên đếnđiểm cao nhất của nó, gọi là triều cao (high tide), còn gọi là nướclớn.

- mực nước biển hạthấp trong vài giờ làm lộ ra vùng gian triều, gọilà triều rút (ebbtide).

- nước hạ thấpđến điểm thấp nhất của nó, gọi làtriều thấp (lowtide), còn gọi là nước ròng;    

nhà nhạcsĩ cũng nói đến nướcròng trong bản nhạc Tình nhớ:

Tình ngỡ đã quên đi nhưlòng cố lạnh lùng

Người ngỡ đã xa xăm bỗngvề quá thênh thang

Ôi áo xưa lồng lộng đã xôdạt trời chiều

Nhưtừng con nước ròngxoá một ngày đìu hiu (Tình nhớ Trịnh Công Sơn )

Nước ròng, ngọn nước mới salà nói khi thủy triều xuống, nhưng thuỷ triềucũng dâng lên như trong đoạn thơ sau:

Bốn bề bát ngátmênh mông

Triều dâng hôm sớm, mây lồngtrước sau (Kiều)

Vùng nước dao động do thuỷ triềulên xuống giữa mức nước lớn vànước ròng. Những bãi biển xoải cát, cửasông hoặc những mỏm đá thấp thườngđược gom vào khu vực này.

Nhìn nước lớn, nước ròng,nhìn cuộc đời sớm còn, tối mất, ngườita ca rằng:

Bìm bịp kêu nướclớn anh ơi
Buôn bán không lời,chèo chống mỏi mê

Thời điểm mà dòng triều dừngchuyển động được gọi là nướcđứng (slack water). Thủy triều sau đó đổi hướngthì ta có sự biến đổi ngược lại. Nướcđứng thường xuất hiện gần lúc mựcnước triều cao hoặc triều thấp:.

Nướckhông chưn sao kêu bằng nước đứng
Cá không giò sao gọicon cá leo?

Mộtchu kỳ biến động của mực nước, từlúc nước biển rút xuống mức thấp nhất,đến lúc nước biển lên cao đến mứccao nhất, kéo dài 15 ngày, có tên là một con nước ;như vậy mỗi tháng có 2 con nước. Nướclên- nước xuống chi phối đời sống dânven biển.

- Trông về con nước vơi đầy

Nỗi sầu xa cách biếtngày nào vơi

- Lênh đênh duyên phận bọtbèo

Đành cho con nước thuỷ triều đầyvơi

- Lòng quê dợn dợn vời con nước,

Không khói hoàng hôn cũng nhớ nhà (Huy Cận)

 -Trông vời con nước mênh mông
Đem mình gieo xuống giữa dòngtrường giang ( Truyện Kiều)

III. Thuỷ triều liên hệđến nông nghiệp, đến giao thông.

Mực nước thủy triều có ảnhhưởng lớn đến đồng bằng, từchuyên chở trên sông rạch đến nông nghiệp. Nướctriều cao sẽ dễ dàng lấn sâu vào nội địavà làm nhiễm mặn nước sông và đất đaicòn nước mặn ảnh hưởng nhiều vùng duyênhải như Bến Tre, Long An, Trà Vinh, Soc Trăng, Cà Mau

Triều cường và nôngnghiệp.. Nhữngngày lũ lớn, nếu gặp kỳ triều cường,nước dâng to sẽ gây ngập lụt v.v...Triềucường và sóng lớn làm phá vỡ bờ cây xanh chắnsóng dọc theo bờ biển, lấn sâu vào đất liền,làm các vùng thấp duyên hải bị ngập, làm hư hạicác đê bao ngăn mặn, gây ngập úng các đầm nuôitôm, các vườn cây ăn trái, các nhà cửa ven kinh rạch.Khi triều cường vào cửa sông thì độ mặnlan truyền, khuyếch tán vào trong sâu nội địa, nhấtlà lúc cao điểm đỉnh triều cườngvào con nước rằm và ba mươi tháng Giêng âmlịch, thì sẽ gây thiệt hại cho nhiều diệntích lúa đông xuân đang trong giai đoạn làm đòng, trổbông. Khi nưóc mặn xâm nhậpvào cửa sông thì đất bị nhiễm mặn vànăng suất lúa bị giảm và không trồng lúađược vào mùa khô.

 Song với vùng xacửa sông, mặn không tới được thì daođộng thủy triều trong ngày có tác dụng không nhỏcho công việc tưới tiêu, thau chua, rửa mặn.Khi triều dâng, mực nước ngọt trong sôngđược đẩy lên cao, người ta có thể lợidụng để lấy nước vào ruộng. Ngượclại, khi triều rút, mực nước xuống thấp,có thể xả nước, thau chua từ ruộng ra sông.Nông dân Việt thường dùng những thân cây dừa làm ‘bọng’, trong đó có gắncái ‘hom’ như một hình thứcvan (valve), với mục đích khi nước sông dâng caovói thuỷ triều lên thì nước ngoài sông tự độngvào ruộng qua cửa bọng và khi thuỷ triều hạxuống thì nước trong ruộng tự động rútra qua cửa bọng và cái hom tự động khép kín.

Triềucường và giao thông vận tải.  Triều cường làm ngập đườngsá nên giao thông khó khăn trở ngại, nhất là vào giờcao điểm. Những ngày lũ lớn, nếu gặp kỳtriều cường, nước dâng to sẽ gây ngập lụt.

IV. Nhật triều và bán nhậttriều.

Thuỷ triều đã tạo nênhiện tượng nướclên và nước xuống,có chỗ thì một lần triều lên, một lần triềuxuống trong ngày, nhưng cũng có chỗ triều lên vàtriều xuống 2 lần trong ngày

MiềnChâu thổ sông Cửu Long có hai chế độ triềukhác nhau vì

-  từ Vũng Tàu đến mũiCà Mau, dài 400 km chịu ảnh hưởng rõ rệt theo chếđộ bán nhật triều không đều, biên độtriều khá lớn trên 2 m, đạt tối đa 3,5 m.Mỗi ngày có 2 lần triều lên và 2 lần triều xuốngnhưng biên độ triều trong 2 lần khác nhau. Trong mỗichu kỳ 1/2 tháng, thấy rõ sự chênh lệnh đáng kểvề biên độ kỳ nước cường. Nướclớn thường xảy ra vào những ngày mồng 2đến mồng 3 âm lịch, hoặc ngày 18 - 19 âm lịch.Nước kém xảy ra vào thời gian giữa 2 kỳnước cường (ngày mồng 7 - 8 âm lịch hoặc20 - 21 âm lịch). Trong nhữngngày triều cường nếuxuất hiệngió sẽ làm nồng độ mặn tăng cao, không gian xâm nhập mặn sâu hơn vào các dòng chính và kênh rạch nộiđồng

Trong tháng có 2 lần nướclớn (ngày rằm và mồng một âm lịch) và 2 lầnnước kém (triều kém, ở giữa 2 ngày trên). Gặplúc vưa mưa lớn, trùng vào ngày thuỷ triều lớnthi nước lũ không thoát được ra biển.

- từmũi Cà Mau đến Hà Tiên dài 250 km, chịuchi phối bởi chế độ nhật triềukhông đều của vùng biển vịnh Thái Lan, đoạngần mũi Cà mau bị ảnh hưởng của thủytriều biển Đông. Triều phía Tây tiến vào đấtliền qua các sông thiên nhiên như sông Bảy Háp, sông ÔngĐốc, sông Cái Lớn, sông Cái Bé,... và một số kênhđào. Biên độ trung bình triều phía Tây nhỏhơn 1 m, tối đa không quá 1,1 - 1,2 m., trung bình khoảng0,7 - 0,8 m, đồng thời cũng ít chênh lệch giữacác vùng về biên độ, song tính chất thủy triềulại có một số điểm khác nhau về cơ bảnở một số vùng. Ví dụ như khu vực RạchGiá là dạng triều hỗn hợp thiên về bán nhậttriều với số ngày trong tháng có 2 lần triềulên và 2 lần triều xuống là chủ yếu (tức chịuảnh hưởng chế độ nhật triều khôngđều, thiên về bán nhật triều), từ RạchGiá đi về phía Hà Tiên thì triều hỗn hợp lạithiên về nhật triều, với số ngày trongtháng có 1 lần dao động triều chiếm ưu thế.

V. Thà cho ngọn nước thuỷtriều chảy xuôi

Nướctriều lên, nước triều xuống: conngười cũng vậy, có khi vui, có khi buồn. Có nhữnglúc tinh thần phấn chấn, lạc quan yêu đờinhưng cũng có lúc chán nản, thất vọng.

Nàng Kiều trong cuộc đờiđã gặp nhiều đọa đày khổ ải nênkhi gặp lại người yêu là Kim Trọng muốn nốikết lại cuộc tình đã thốt ra Thà cho ngọn nước thuỷ triều chảyxuôi.. Tương tự như nàng Kiều, chúng ta thườngcó khi bị nhiều phiền não trong cuộc sống là vìta thường bị tham, sân, si chi phối, yêu cái này, ghét bỏcái kia, kéo theo say đắm đưa đến phiềnnão; do đó cần có thái độ ung dung tự tại. Thựcvậy, con người trong cuộc thế, thường vướng mắc, thường “chấpngã” thì chỉ còn có nước “phá chấp”, nghĩa là phảibuông ra. Hãy để cho ngọn nước thuỷ triều kéo trôiđi mọi buồn giận, mọi chê bai thì ta sẽđược an nhiên.