Đoàn quân Việt Minh đi
Xe nhà phất phới
Dắt họ hàng làng nước ra làm quan.
Cùng chung sức phá két xây nhà mới,
Đứng đều lên may vá cho thật sang.
Lời hát nhái bài TiếnQuân Ca thời 1945

Bọnthanh niên chúng tớ ngơ ngác về chính trị, cứ thấy Mít tinh là ào ào đổ ra đườngchẳng hiểu ai lãnh đạo? Ai hô thế nào thì hô theo thế ấy. Cờ vàng, cờ đỏ chẳngcó gì quan trọng.

NhạcSĩ Tô Hải

 Sau 70 năm, nhìn lại không thể gọi biến cố đólà Cách mạng tháng Tám. Gọi vậy là “ngoa ngôn”, là “đại ngôn”.

 CựuĐại Tá Bùi Tín

Chúngmình già trẻ mắc lừa bọn du côn.

 Cựu Hoàng Đế BảoĐại

Trước khi vào đề: Cách đây đúng 73 năm,haibiến cố lớn đã xảy ra trên lãnhthổ Việt Nam, đã đưa dân tộc Việt Nam vào một khúc quanh lịch sử vôcùng quan trọng: Biến Cố 19/8/1945,Việt Minh cướp chính quyền và Biến Cố 2/9/1945, Hồ Chí Minhtuyên bố Việt Nam độc lập. Hai biến cố này đã đưa tới sự thaythế chính quyền của Hoàng Đế Bảo Đại và Thủ Tướng Trần Trọng Kimbằng chính quyền Việt Minh do Hồ Chí Minh và Đảng Cộng Sản lãnh đạo,từ đó tới Cuộc Chiến Ba Mươi Năm, đầy đau thương, chết chóc, chia rẽvà hủy diệt, kéo dài từ năm 1946 đến năm 1975. Hai biến cố này thực ra là đều không cần thiếtvì ít nhất hai lý do:

Thứ nhất: Người Pháp đã bị nguời Nhật loại trừ ra khỏi chính quyền Đông Dươngtừ sau ngày 9/3/1945,ngày Nhật đảo chính Pháp. Tiếp theo đến lượt người Nhật đầu hàng, Việt Nam đươngnhiên độc lập với chính quyền Bảo Đại–Trần Trọng Kim là chính quyềnđương nhiệm và hợp pháp. Saunày khi người Pháp muốn trở lại, người ta vẫn có thể dùng cácphương tiện ngoại giao để điều đình nhưng với một tư thế hoàn toànkhác trước như Thủ Tướng Trần Trọng Kim đã dự trù và viết trong hồiký của ông.

Thứ hai: Chínhquyền của Hoàng Đế Bảo Đại và Thủ Tướng Trần Trọng Kim không phảilà một chính quyền tệ hại, như bị CS tuyên truyền, trái lại gồmtoàn những trí thức ưu tú đương thời, có khả năng, nhiệt tâm và sựhiểu biết cần thiết để điều hành đất nước, khác với các chínhquyền sau đó. Chính quyền này đã và đang thực hiện được nhiều côngtrình quan trọng như thu hồi và cụ thể hóa nền độc lập và thốngnhất quốc gia, thiết lập những cơ chế căn bản cho một chế độ dân chủ,tự do trong một tuần lễ được báo chí đương thời mệnh danh là TuầnLễ Của Các Tự Do, đặc biệt và tồn tại cho đến tận ngày naylà công cuộc Việt hóa và xây dựng nền giáo dục quốc gia...dù chỉmới cầm quyền được trên dưới bốn tháng, những gì chính quyền CộngSản cho đến tận ngày nay vẫn chưa muốn làm hay chưa làm được.

Tất cả nhữngsự kiện kể trên người viết ít nhiều đã ghi lại và đã giải thíchtương đối đầy đủ, với những chú thích rõ ràng trong tác phẩm Bảo Đại, Trần Trọng Kim và Đế QuốcViệt Nam, 9/3/1945– 30/8/1945, do Nhà Amazon in và phát hành. Độc giả có thể liên lạc với nhà xuấtbản này, tìm đọc thêm. Trong bài này người viết chỉ xin ghi lạinhững nhận định về hai biến cố kể trên của những nhân vật liên hệ haybiết chuyện, đặc biệt là hai người vừa mới qua đời trong Tháng Támvừa qua: Nhạc Sĩ Tô Hải, tác giả HồiKý Của Một Thằng Hèn và Cựu Đại Tá, Nhà Báo Quân Đội Nhân DânBùi Tín.

Nhạc Sĩ TôHải và Cựu Đại Tá Bùi Tín là hai nhân vật đã có dịp theo dõi vàtham gia cuộc sống trong thời gian hai biến cố kể trên xảy ra, đã phụcvụ chính quyền Cộng Sản trong Quân Đội Nhân Dân, trong văn nghệ và báochí, sau đó đã đổi thái độ. Ngày 11/8/ 2018 vừa qua, hơn một tuần lễ trước ngày có thể coi là mở đầucho định mệnh của hai ông, hai ông cùng qua đời. Câu hỏi được đặt ra là hai ôngđã nhận định ra sao về ngày 19/8/1945 này? Người viết xin vắn tắt ghi lại sau đây đểngười đọc tiện theo dõi và hiểu rõ hơn quan điểm của hai ông, đồngthời cũng xin ghi thêm một vai chi tiết liên quan tới ngày 19/8/1945ít được mọi người biết tới hay chỉ biết mơ hồ,trong đó có chuyện tấm ảnh của Tướng Cọp Bay Chennault ký tặng HồChí Minh, chuyện Việt Minh lấy đồ trong cung vua đem ra chợ bán, chuyệnbốn tấn bạc người Nhật trả lại cho Chính Phủ Việt Nam, chuyện ViệtMinh tịch thu của cải của nhà giàu...

NhạcSĩ Tô Hải và Cựu Đại Tá Bùi Tín

Nhạc Sĩ TôHải: Chỉ đơn cử 2 ngày 17 và 19/8/1945 là đã có sự lẫn lộn rồi. Thì ra 17/8là cuộc Mít tinh của công chức biểu tình ủng hộ chính phủ Trần Trọng Kim. Cònngày 19/8 là ngày Mít tinh ủng hộ Việt Minh. Bọn thanh niên chúng tớ ngơ ngác vềchính trị, cứ thấy Mít tinh là ào ào đổ ra đường chẳng hiểu ai lãnh đạo?

NhạcSĩ Tô Hải, sinh năm 1927, tác giả bài ca NụCười Sơn Cước và Hồi Ký Của Một Thằng Hèn. Ởvào thời điểm tháng Tám 1945, Tô Hải 18 tuổi, mới qua tuổi thiếu niên, bướcsang tuổi thanh niên và đã có bằng tú tài. Mãi 54 năm sau, đến ngày 19 tháng 8năm 2009 người nhạc sĩ này mới có dịp ghi lại những gì ông còn nhớ và ghi trêntrang mạng riêng của mình, trong tuần ký số 17, với tiểu đề “Tớ đúng là một têngà mờ”, nguyên văn xin được trích nhưsau:

Nhưtớ đã thú thật, trong tuần ký số 16 là tớ chỉ viết về những gì tớ đã tham gia hoạtđộng thật sự cho những tổ chức có thật trong những ngày nhốn nháo tù mù đó. Chonên do không được hân hạnh có nhiều tư liệu như các friends, tớ chỉ mong muốncác nhà viết sử sẽ dựa vào những tư liệu có thật, không phán đoán, phê phán vôbằng cớ, không cắt gọt xuyên tạc… cùng tớ bạch hoá cái chặng đường từ 9/3/45đến ngày ra mắt chính phủ Cách Mạng lâm thời Việt Nam Dân Chủ Cộng Hoà thìchính phủ có cái cờ vàng, quẻ ly đó mà chính bản thân tớ và cả các ông “to”trong chính phủ từng cất cao, với câu ca “Này thanh niên ơi!” nó… biến đi đâu?Nhìn ra đường phố, hôm nay 19/8/2009 ai cần biết cần hát cái bài “Mười chíntháng tám! Chớ quên là ngày khởi nghĩa” nữa rồi!

Thế đấy! chỉ qua những tài liệu văn bảnthu thập được chỉ trong có một tuần, so với lúc tớ viết tuần kí số 16, thì tớđã tự trả lời được rất nhiều câu hỏi, để cỏ thể đủ khả năng kết luận vì sao? Tại ai? Cụ thể là:

Chỉ đơn cử 2 ngày 17 và 19/8/1945 là đã có sự lẫn lộn rồi. Thì ra 17/8là cuộc Mít tinh của công chức biểu tình ủng hộ chính phủ Trần Trọng Kim. Cònngày 19/8 là ngày Mít tinh ủng hộ Việt Minh. Bọnthanh niên chúng tớ ngơ ngác về chính trị, cứ thấy Mít tinh là ào ào đổ ra đườngchẳng hiểu ai lãnh đạo? Ai hôthế nào thì hô theo thế ấy. Cờ vàng, cờ đỏ chẳng có gì quan trọng. Miễn là đi qua trại lính Nhật chẳng thấy đứanào dám nổ súng dù có hô to “Đả đảo Phát xít Nhật!” “Việt Nam muôn năm!” Cả haicuộc mít tinh nói trên đều có mặt cái thằng tớ. Cũng may là tớ chẳng vướng vàocác cuộc mít tinh có lính Tầu Tưởng đứng gác ở chợ Đồng Xuân để bị nghe “Tỉucái là ma lồng pào!” khi bị Việt Minh giải tán!...

CựuĐại Tá Bùi Tín: Sau 70 năm, nhìn lại không thể gọibiến cố đó là Cách mạng tháng Tám. Gọi vậy là “ngoa ngôn”, là “đại ngôn”

Khácvới Nhạc Sĩ Tô Hải, như một nhà báo và một nhà lý luận chính trị,saukhi định nghĩa từ ngữ “cướp”, nguyên đại tá Bùi Tín, trong bài viết trên trangmạng của ông, đã đặt vấn đề nghiên cứu sâu thêm sự kiện lịch sử của thời gian này để trả lời câu hỏi TổngKhởi Nghĩa hay Cách Mạng Tháng Tám, hay Cướp Chính Quyền, gọi sao cho chính xác?Đặt câu hỏi nhưng ông đã lập tức trả lời ngay sau câu hỏi do ông đặt ra và trảlời một cách khẳng định:

Sau70 năm, nhìn lại không thể gọi biến cố đó là Cách mạng tháng Tám. Gọi vậy là“ngoa ngôn”, là “đại ngôn”,vì“cách mạng” là phải thay đổi hẳn chế độ cai trị, đổi mới hoàn toàn bản chất chếđộ, đem lại dân chủ, tự do cho mọi công dân, quyền tự do bình đẳng trong kinhdoanh, cốt lõi là tự do ngôn luận, tự do báo chí.

Ônglý luận nguyên văn như sau:

Gọi là cách mạng trước hết là khôngchính xác. Cách mạng là một cuộc thay đổi chế độ trong đấu tranh quyết liệt,thường có bạo lực chống đối, giằng co nhau, có đổ máu, như cách mạng ở Pháp, ởHoa Kỳ mà ông Hồ chí Minh đã dẫn ra trong bản Tuyên ngôn Độc lập ngày 2/9/1945.

Biến cố gọi là Cách mạng tháng Tám1945 ở Việt Nam hoàn toàn không đổ máu, không có đấu tranh giằng co bằng bạo lựcquyết liệt. Chính quyền thực dân Pháp đã bị phát xít Nhật lật đổ ngày 9/3/1945trong một cuộc đảo chính nhẹ nhàng. Trước đó cả Đông dương thuộc Pháp đã đầuhàng phát xít Đức, Việt Nam trở thành thuộc địa của nước Pháp thua trận đã đầu hàng phátxít, cho nên bị khối Đồng minh xếp vào loại bị quân Đồng minh là quân đội Anhvà quân đội Trung Hoa Dân quốc chiếm đóng để giải giáp quân đội Nhật đã đầuhàng Đồng minh. Quân đội Trung Hoa vào miền Bắc, quân Anh vào miền Nam.

Việt Nam trở thành đất trống về quyền lực cai trị, chínhphủ Trần Trọng Kim vừa thành lập được 6 tháng còn non yếu, tuy về danh nghĩa đãgiành được nền độc lập từ tay phát xít Nhật đã buông súng đầu hàng Đồng minh. Dosức ép của quần chúng xuống đường theo lời hiệu triệu của Mặt Trận Việt Minh dođảng CS Đông Dương tổ chức ra. Vua Bảo Đại thoái vị nhanh chóng, bày tỏ niềmvui “từ bỏ ngai vàng để trở thành một công dân tự do”.

Nhữngnhân chứng khác

Đoàn Thêm. ĐoànThêm sinh năm 1915, lúc đó 30 tuổi, cử nhân luật khoa, công chức cao cấp của PhủToàn Quyền trước đó và là tác giả của hồi ký Những Ngày Chưa Quên, xuất bản năm 1969 tại Saigon, người đã trựctiếp tham gia cuộc biểu tình vào lúc 3 giờ chiều ngày 17 tháng 8 năm 1945 ở HàNội do Tổng Hội CôngChức tổ chức nhằm mừng độc lập hoàn toàn, thâu hồi toàn vẹn lãnh thổ và ủng hộChính Phủ Trần TrọngKim.

Sauđây là nguyên văn lời tường thuật về những gì đã xảy ra trong cuộc biểu tình ngày17 tháng 8 năm 1945 của Đoàn Thêm 24 năm sau:

TrướcNhà Hát Lớn, 15 giờ ngày 17-8, trời kéo cơnmưa, nhưng hàng vạn công chức đã sắp thành đoàn đứng chặt đường Paul Bert, kéodài suốt Hàng Trống. Dân chúng tới xem, chen chúc trên các ngả phụ cận,Bobillot, Amiral Courbet.

Trênbao-lan Nhà Hát, cờ ba vạch gãy Quẻ Ly được từ từ đưa lên, trong tiếng đồng cavang dội Tiếng gọi Thanh-Niên... Mây xám giãn dần; chợt thấy giọng ai như của L.béo ngập ngừng qua ống phóng thanh: “mặt trời tỏ, một điềm vui… Hôm nay chúngta họp mặt tại đây để `mừng cho chủ- quyền đã thâu hồi toàn-vẹn, và hoan hôChánh-phủ Trần-Trọng-Kim…”

Hoan-hô!V.N. độc-lập muôn năm!

Hoan-hôVM!

Nhữngtiếng sau là của kẻ nào lén vào hàng ngũ công-chức. Những người quanh đósửng-sốt ngơ-ngác… Còn đa-số vẫn mải reo to: Hoan hô V.N. muôn năm

Rồiđoàn biểu-tình được lịnh chuyển bước tuần-hành qua nhiều đường lớn, nhưng mỗilúc những tiếng lạ tai khi nãy lại được gào thét nhiều hơn. Tới ngã sáu Cửa-Nam,vài anh áo cộc quần đen, chắc chắn không phải là công-chức, vừa chạy vừa phấtlà cờ đỏ giữa có ngôi sao vàng, anh khác giơ một vật ít thấy có cỏ thời đó làkhẩu súng lục, bắn vài phát chỉ-thiên như để thị-uy: anh em hãy cùng chúng tôihô Mặt Trận Giải Phóng muôn năm!

Vàicông-chức, có lẽ hoảng sợ quá, đành “muôn năm” theo một các gượng-gạo vàmáy-móc. Mấy cảnh binh đứng cạnh dọc đường lấm lét hỏi nhau với vẻ kinh ngạc, nhưngkhông can thiệp, tuy nhiều đám người khác trên các vỉa hè cũng nắm tay giơ chàonhư Phát-xít Ý, và hoan hô một đoàn-thể mà nhân-viên công-lực cũng không biếtlà gì.

Nhưngcần chi biết? Hàng chục, hàng trăm, rồi hàng ngàn người cứ việc “muôn năm” mãicho tới khi giải-tán, vào khoảng sáu bảy giờ chiều.

Ôngtham Đ dừng lại hỏi ông phán N: tưởng là bìểu-tình hoan-hô Trần-Trọng-Kim, màchẳng thấy ai kêu cụ Trần cả? V.N. chứ sao lại mặt-trận VM? Một số ông nữa xenvào câu chuyện: ai bảo hoan-hô như thế, bây giờ còn băn khoăn? Người ta hô, thìlàm sao khác được? – Thôi, nó bắn, ông mất hết vía rồi!

Mấtvía còn ít. Như thế này thì mất cả những gì đáng quí hơn tâm hồn tham phán. Đólà cảm-tưởng sám ngắt như trời mây phủ, nó theo đuổi tôi trên lối về nhà. Đêmhôm ấy, tôi trằn trọc khó ngủ, vi đầu óc rối ren như cảnh đã mục-kích ban trưa,và như cảnh hỗn độn mà tôi ngại cho những ngày sắp tới.

Cả Nước Bị Lừa

Chuyện tấm hình của Tướng Cọp Bay Chennault tặngHồ Chí Minh

“Chúng mình giàtrẻ mắc lừa bọn du côn.” Đó là câu nói đầu tiên Cựu Hoàng Đế Bảo Đại nói với Cựu ThủTướng Trần Trọng Kim khi hai người lần đầu tiên gặp lại nhau ở HươngCảng năm 1946 vàđược Trần Trọng Kim ghi lại trong hồi ký của ông. Cả hai người đềukhông giải thích gì thêm nhưng sau này khi kể lại lý do khiến ôngthoái vị, trong hồi ký của mình, Cựu Hoàng viết:

Tôi không biết một lãnh tụ nào của họ, thế mà họ đã liên lạc được với Đồng minh Trung Hoa, Mỹ, Pháp, trong khilời kêu gọi của tôi gửi cho Tổng Thống Truman, cho Thống Chế Tưởng Giới Thạch,cho Quốc Vương Anh, cho Tướng De Gaulle lại im lìm, không có hồi âm. Họ có súngđạn, phương tiện, còn tôi thì không có cả khả năng để tập hợp những bậc trungthần và những người thân cận xưa nay bỗng câm như thóc, hay có âm mưu chống lạitôi… Họ đã chiếm được quyền hành không mất một mảy lông, và tôi bị bơ vơ trongmột kinh thành chết.

Tất cả như tập họp lại cho họ, đầy bí hiểm. Sự thành công khôngthể chối cãi này, phải chăng là một dấu hiệu chứng tỏ họ đã nhận được thiênmệnh của Trời?

Độc giả cần để ý tới câu “họ đã liên lạc được với Đồng minhTrung Hoa, Mỹ, Pháp” mà người viết bài này đánh đậm. Thực sự thì chuyệnViệt Minh “đã liên lạc được vớiĐồng minh Trung Hoa, Mỹ, Pháp” chỉ là chuyện bịa đặt, tuyên truyền,phóng đại, không có thật. Không có liên lạc nào chính thức giữa Việt Minh với ĐồngMinh mà chỉ có chuyện Hồ Chí Minh được các nhânviên cấp thấp, Đại Úy Archimedes Patti và Trung Úy CharlesFenn, của cơ quan Tình Báo Chiến Lược Mỹ ở Côn Minh, thuê làm tình báo cung cấp tin tức về thời tiết, về các phi công Mỹ bịbắn hạ ở biên giới Hoa-Việt và hoạt động của Quân Đội Nhật. Hồ Chí Minhtrong thời gian này, ngày 29 tháng 3 năm 1945 lúc 11 giờ, qua sự giới thiệu củaFenn có đến gặp Tướng Claire Chennault, Chỉ Huy Trưởng Không Đoàn Cọp Bay hoạtđộng ở Hoa Nam, lấy cớ để bày tỏ lòng ngưỡng mộ của ông lên viên tướng này. Điều kiện được Trung Úy Fenn đưa ra là HồChí Minh không được yêu cầu Tướng Chennault điều gì cả. Nhưng với bản tínhkhôn lanh, Hồ Chí Minh đã nhân dịp xin Chennault một tấm hình làm kỷ niệm kèmvới chữ ký của viên tướng này (để sau này làm bằng chứng cụ thể cho cuộc gặp gỡđể loè bịp mọi người). Chuyện này được cả Fenn lẫn Patti kể lại trong các sách nửa hồiký, nửa khảo cứu của hai ông (Fenn, tr. 78; Patti, tr. 58) và sau này được cáctác giả khác, trong đó có Dixee Bartholomew-Feis với cuốn OSS và Hồ Chí Minh,đã được dịch sang tiếng Việt, lập lại. Patti cho rằng tấm hình này đã trở thành quan trọng sinh tử (ofvital importance) đối với Hồ Chí Minh vì chỉ ít tháng sau, Hồ Chí Minh đã hết sức cần nó để thuyết phục những người quốc gia cònrất dè dặt về chuyện ông được người Mỹ hỗ trợ. Theo Patti, đó là một mưu tínhthiếu căn cứ nhưng đã mang lại hiệu quả. Vua Bảo Đại tin theo vì bị ảnh hưởng của nhữngngười chung quanh ông như Phạm Khắc Hoè, Tạ Quang Bửu hay Hồ Tá Khanh, TrầnĐình Nam, Nguyễn Hữu Thí trong Nội Các, trong đó Phạm Khắc Hoè lại chính làngười được Nhà Vua giao cho trách nhiệm đi tìm hiểu xem Hồ Chí Minh là ai?

Nhữngchuyện khác xảy ra sau ngày 19/8/1945:Cách Mạng hay cướp phá?

Của cải trong cung bịViệt Minh lấy đem ra chợ bán và bốn tấn bạc người Nhật trả choTriều Đình Huế biến đâu mất: Những của cải trong cung mà Tổng Lý Phạm Khắc Hoèđã làm kiểm kê kèm theo biên bản để giao cho nhà cầm quyền mới mà Bộ Trưởng LêVăn Hiến là đại diện, không ai biếtlà có còn đã và còn đầy đủ hay đã bịthủ tiêu, tẩu tán ngay sau đó. Nên để ý là Vua Bảo Đại, Hoàng Hậu Nam Phươngkhi bị buộc phải từbỏ Hoàng Cung ra đi không được mang theo món gì. Còn Hoàng Thái Hậu Từ Cung thì“chỉ có quần áo và mấy cuốn kinh Phật”. Câu hỏi được đặt ở đây là biên bản kiểm kê của cải trong cung doTổng Lý Phạm Khắc Hoè làm và giao cho Bộ Trưởng Lê Văn Hiến có đượcđưa về Hà Nội trình chính phủ hay không? và nếu có thì Cục Lưu TrữTung Ương ở Hà Hội có còn giữ được biên bản này hay không? Câu trảlời nhiều phần là không. Nên để ý là các báu vật của triều ĐìnhHuế theo Phạm Khắc Hoè được giữ ở phía sau Điện Cần Chánh, chưakể tới những thứ khác mà sau này Thủ Tướng Trần Trọng Kim đã ghi lại trong hồiký của ông:

Ở trong hoàng thành, Việt Minh cho người vào lấy những bảo vậtvà y phục của các vua chúa đời trước đem ra chợ bán. Khi quân Nhật sắp hàngcó đưa trả lại cho chính phủ Việt Nam bốn tấn bạc bằng thoi chở vào để trongcung, số bạc ấy không biết về sau ai lấymất.

Độcgià nên để ý sáu chữ “Việt Minh cho ngườivào lấy” và bảy chữ “không biết vềsau ai lấy mất”. Câu hỏi được đặt ra là hai tiếng Việt Minh ở đây là nhằmchỉ những người nào? Cá nhân hay Mặt Trận? Trung ương hay địa phương Huế và ThừaThiên hay Thuận Hoá? Tố Hữu và TônQuang Phiệt phải biết chuyện này. Có điều là sau biến cố này,Vua Bảo Đại đã trở thành một thứ vô sảnthứ thiệt vì trong khi ở Hà Nội làm Cố Vấn Tối Cao cho Hồ Chí Minh và Chính Phủ Việt Nam Dân Chủ CộngHoà, ông đã phải nhờ Cựu Tổng Lý Phạm Khắc Hoè, khi ông này có dịp vào Huế, xintiền Bà Nam Phương và Bà Nam Phương thì lại xin tiền chị gái của mình. Sau này,khi bị Hồ Chí Minh bỏ rơi ở Phi Trường Trùng Khánh, ông chỉ còn có trơ trọi mộtmình với một va-ly quần áo. May cho ông là có một doanh gia người Tàu cho ông vềtá túc. Điều này cho thấy nhà vua trong chế độ quân chủ cổ truyền ở Việt Nam trên lý thuyết là tuy là sở hữu chủ tối cao của mọi thứ ở trong nướcnhưng thực sự thìcá nhân ông chẳng sở hữu gì cả mà là quốc gia, là nhà nước.

Ailấy tiền trong Kho Bạc ở Nam Kỳ?

Một điều ít ai biết là tình trạng thất thoátcủa cải và tiền bạc này cũng xảy ra luôn ở Nam Kỳ. Theo Bác Sĩ Trần Ngươn Phiêutrong hồi ký Gió Mùa Đông Bắc của ông:

[…]tối ngày 5 tháng 9, để tìm cách trấn an dân chúng, Trần Văn Giàu đăng đàn diễn thuyếtở rạp hát Nguyễn Văn Hảo, nhưng không thuyết phục được dân chúng phải chấp nhậnnhững gì y nói, nhất là khi Giàu cho biết là Kho Bạc hiện thiếu 7 triệu đồng. Dân chúng hoang mang: 7 triệu đồng ailấy mà bây giờ mới thấy thiếu.

 Chưa hết, trong sinh hoạt văn hóa, ngoài các sách vở,tài liệu ở các văn khố, thư viện đã nói ở trên, còn các sách vở, tài liệu tàngtrữ trong các văn phòng các bộ và các thư viện của các tư gia, trong đó có thưviện Long Cương (?) của Thượng Thư Cao Xuân Dục và các thư viện mang danh hiệunhà vua, sau này đã bị phân tán hay đem ra chợ bán hoặc đem lên khu dùng làm giấyquấn thuốc hút mà nhà chuyên sưu tầm đồ cổ Vương Hồng Sển thỉnh thoảng lại kể cho học trò của mình hay nhữngngười trẻ tới thăm ông nghe với một vẻ mặt và giọng nói đầy u hoài, tiếc nuối.

Để kết luận, người viết xin quý vị độc giả chophép vượt ra ngoài sử học thuần túy gửi tới quý vị nhận định sauđây: