Cô gái Huế thời tiền chiến
 |
Huế đâuchỉ có sông Hương, núi Ngự, cầu Trường Tiền mà còn có Thôn Vỹ. Thôn này có bóng dáng một cô gái Huế thờitiền chiến: Cô Hoàng Thị Kim Cúc (1913-1989), người tình trong mộng của thi sĩHàn Mạc Tử. Cô còn là “Chị Cả” của tất cả anh chị em gia đình Phật tử ba miền đất nước và Cô còn để lại một di sảnvăn hóa cho thế hệ mai sau: hai bộ sách nổi tiếng Những Món Ăn Nấu LốiHuế & Cách Nấu Chay.
Bài thơ ỞĐây Thôn Vỹ Dạ, được HànMạc Tử viết từ năm 1939, đã đưa địa danh Vỹ Dạ và mối tình đầu của một thi sĩtài hoa nhưng mệnh yểu vào văn học sử. Đó là một kỷ niệm của một mốitình trong trắng, thanh cao và bất diệt giữa hai tâm hồn khác tôn giáo. Cô Hoàng Thị Kim Cúc, người đẹp trong cuộc, đãxác nhận như vậy. Tuy thế, vẫn có nhiều nhà văn, nhà thơ tên tuổitrong hơn nửa thế kỷ qua đã viết về chuyện tình Hàn Mạc Tử + Kim Cúc khôngtrung thực, “có khuynh hướng liêu trai hóa”. Vì vậy, gần đây mới có cuốn Lá Trúc Che Ngang Chuyện Tình Của Cô Tôi ra đời ở Huế.
Tác giảHoàng Thị Quỳnh Hoa, cựu Giáo sư Anh Văn trường Nữ Trung Học Gia Long ở Sài Gòntrước 1975, hiện định cư ở Maryland, năm 2013 đã cho xuất bản cuốn sách dày 198trang nhân 100 năm sinh nhật của cô mình, để phản bác các sai trái. Sách còn cho thấy chân dung của cô Kim Cúc.Tác gỉả Quỳnh Hoa đã mất 10 năm tra cứu tài liệu sách báo; đã về Huế nhiều lầnđể tham khảo thư từ mà cô mình để lại. Cô Kim Cúc bị hôn mê sau một tai nạngiao thông ở Saigon và qua đời ở Thôn Vỹ. Đám tang của cô ở Huế, ngày 15 tháng2 năm 1989, được xem như một trong vài đámtang lớn nhất từ trước tới nay.
Vì là ngườitrong gia đình mà cũng theo ý nguyện của người quá cố muốn đưa ra những sựthật, tác giả Quỳnh Hoa, trong phần III và phụ lục của tập sách, ngoài việc choin thủ bút của Hàn Mạc Tử, thủ bút của cô KC và những vần thơ, bài hát của anhchị em trong Gia Đình Phật tử viết về cô, còn có cho in nguyên văn các bài vănxuôi và thơ của cô Kim Cúc cùng bài viết của các tác giả đã - như lời của nhàthơ Chế Lan Viên - “viết thêm quá nhiều,viết bớt quá nhiều, viết bậy…” về chuyện tình của nhà thơ. Đặc biệt có thủ bút của Hàn Mạc Tử trong hai bàiỞ Đây Thôn Vỹ Dạ và Sao Vàng Sao.
Hầu nhưngười Huế nào cũng có nghe nói đến tên Kim Cúc, vì cô “công, dung, ngôn hạnh gom đầyđủ” . Cái dáng người thấp nhỏ, lúcnào cũng ân cần, vui vẻ một cách chừng mực nhưng không kém phần nghiêm trang vàdịu dàng là hình ảnh quen thuộc của cô giáo dạy bộ môn nữ công gia chánh chonhiều thế hệ nữ sinh trường Đồng Khánh. Và chiếc áo lam luôn theo người “ChịCả” có pháp danh Tâm Chánh từ năm 1948 cũng đã để lại bao kỷ niệm kính thươngcho anh chị em trong Gia Đình Phật Tử. CôHoàng Thị Kim Cúc được mô tả như là điển hình cho một cô gái Huế trí thức thờibấy giờ: mẫu mực, dịu hiền và đạo hạnh.
Những bài Phật pháp đã mở rộng tâm trí tôi;đã vạch cho tôi một con đường ngay chính đáng; đã un đúc cho tôi một tâm hồnPhật tử. Tôi không còn buồn khổ nữa vìtôi không còn sống hẹp hòi, ích kỳ, tối tăm. Tôi đã biết đem lòng thiện của mộtPhật tử cố gắng giúp ích, làm cho những người chung quanh được an vui sungsướng. Đó là ý nguyện của cư sĩ KimCúc. Những dòng này cô viết trong bài văn xuôi Một Năm Qua vào năm 1949. Thỉnh thoảng cô có làm thơ ký búthiệu Hoàng Hoa, Hoàng Hoa thôn nữ, và H.H. Nhưng thật ra, văn giới nhắc nhiều đến tên Hoàng ThịKim Cúc là vì bài thơ dưới đây:
Bài thơ ỞĐây Thôn Vỹ Dạ, được HànMạc Tử viết từ năm 1939, đã đưa địa danh Vỹ Dạ và mối tình đầu của một thi sĩtài hoa nhưng mệnh yểu vào văn học sử. Đó là một kỷ niệm của một mốitình trong trắng, thanh cao và bất diệt giữa hai tâm hồn khác tôn giáo. Cô Hoàng Thị Kim Cúc, người đẹp trong cuộc, đãxác nhận như vậy. Tuy thế, vẫn có nhiều nhà văn, nhà thơ tên tuổitrong hơn nửa thế kỷ qua đã viết về chuyện tình Hàn Mạc Tử + Kim Cúc khôngtrung thực, “có khuynh hướng liêu trai hóa”. Vì vậy, gần đây mới có cuốn Lá Trúc Che Ngang Chuyện Tình Của Cô Tôi ra đời ở Huế.
Tác giảHoàng Thị Quỳnh Hoa, cựu Giáo sư Anh Văn trường Nữ Trung Học Gia Long ở Sài Gòntrước 1975, hiện định cư ở Maryland, năm 2013 đã cho xuất bản cuốn sách dày 198trang nhân 100 năm sinh nhật của cô mình, để phản bác các sai trái. Sách còn cho thấy chân dung của cô Kim Cúc.Tác gỉả Quỳnh Hoa đã mất 10 năm tra cứu tài liệu sách báo; đã về Huế nhiều lầnđể tham khảo thư từ mà cô mình để lại. Cô Kim Cúc bị hôn mê sau một tai nạngiao thông ở Saigon và qua đời ở Thôn Vỹ. Đám tang của cô ở Huế, ngày 15 tháng2 năm 1989, được xem như một trong vài đámtang lớn nhất từ trước tới nay.
Vì là ngườitrong gia đình mà cũng theo ý nguyện của người quá cố muốn đưa ra những sựthật, tác giả Quỳnh Hoa, trong phần III và phụ lục của tập sách, ngoài việc choin thủ bút của Hàn Mạc Tử, thủ bút của cô KC và những vần thơ, bài hát của anhchị em trong Gia Đình Phật tử viết về cô, còn có cho in nguyên văn các bài vănxuôi và thơ của cô Kim Cúc cùng bài viết của các tác giả đã - như lời của nhàthơ Chế Lan Viên - “viết thêm quá nhiều,viết bớt quá nhiều, viết bậy…” về chuyện tình của nhà thơ. Đặc biệt có thủ bút của Hàn Mạc Tử trong hai bàiỞ Đây Thôn Vỹ Dạ và Sao Vàng Sao.
Hầu nhưngười Huế nào cũng có nghe nói đến tên Kim Cúc, vì cô “công, dung, ngôn hạnh gom đầyđủ” . Cái dáng người thấp nhỏ, lúcnào cũng ân cần, vui vẻ một cách chừng mực nhưng không kém phần nghiêm trang vàdịu dàng là hình ảnh quen thuộc của cô giáo dạy bộ môn nữ công gia chánh chonhiều thế hệ nữ sinh trường Đồng Khánh. Và chiếc áo lam luôn theo người “ChịCả” có pháp danh Tâm Chánh từ năm 1948 cũng đã để lại bao kỷ niệm kính thươngcho anh chị em trong Gia Đình Phật Tử. CôHoàng Thị Kim Cúc được mô tả như là điển hình cho một cô gái Huế trí thức thờibấy giờ: mẫu mực, dịu hiền và đạo hạnh.
Những bài Phật pháp đã mở rộng tâm trí tôi;đã vạch cho tôi một con đường ngay chính đáng; đã un đúc cho tôi một tâm hồnPhật tử. Tôi không còn buồn khổ nữa vìtôi không còn sống hẹp hòi, ích kỳ, tối tăm. Tôi đã biết đem lòng thiện của mộtPhật tử cố gắng giúp ích, làm cho những người chung quanh được an vui sungsướng. Đó là ý nguyện của cư sĩ KimCúc. Những dòng này cô viết trong bài văn xuôi Một Năm Qua vào năm 1949. Thỉnh thoảng cô có làm thơ ký búthiệu Hoàng Hoa, Hoàng Hoa thôn nữ, và H.H. Nhưng thật ra, văn giới nhắc nhiều đến tên Hoàng ThịKim Cúc là vì bài thơ dưới đây:
Ở ĐÂYTHÔN VỸ DẠ
Sao anh không về chơi thôn Vỹ
Nhìn nắng hàng cau nắng mới lên
Vườn ai mướt quá xanh như ngọc
Lá trúc che ngang mặt chữ điền
Gió theo lối gió mây đường mây
Dòng nước buồn thiu, hoa bắp lay
Thuyền ai đậu bến sông Trăng đó
Có chở trăng về kịp tối nay?
Mơ khách đường xa khách đường xa
Áo em trắng quá nhìn không ra
Ở đây sương khói mờ nhân ảnh
Ai biết tình ai có đậm đà?
Nhìn nắng hàng cau nắng mới lên
Vườn ai mướt quá xanh như ngọc
Lá trúc che ngang mặt chữ điền
Gió theo lối gió mây đường mây
Dòng nước buồn thiu, hoa bắp lay
Thuyền ai đậu bến sông Trăng đó
Có chở trăng về kịp tối nay?
Mơ khách đường xa khách đường xa
Áo em trắng quá nhìn không ra
Ở đây sương khói mờ nhân ảnh
Ai biết tình ai có đậm đà?
Đấy là bài Hàn Mạc Tử gửi tặng Hoàng Thị Kim Cúc năm 1939, đượcxem là bài nổi nhất trong mấy trăm bài thơ của thi sĩ. Ông tên thật là Nguyễn Trọng Trí sinh ngày22/9/1912 trong một gia đình Công giáo. Ông rất sùng đạo. Ông đã góp phần lớn trongviệc chuyển hướng từ thơ Đường sang thơ mới. Ông qua đời khi chưa tới 30 tuổi ởQui Nhơn ngày 11/11/1940 vì bệnh phung. Ông có nhiều bút hiệu nhưng ông thích búthiệu Hàn Mạc Tử, cónghĩa là chàng trai đứng sau bức rèm lạnh lẽo, trống trải. Ông có nhiềumối tình. Hình bóng ghi đậm nhất là với Hoàng Thị Kim Cúc, một cô gái đất ThầnKinh. Bài thơ Thôn Vỹ về sau được xếpvào tập thơ Đau Thương, sau này còncó tên Thơ Điên. Ông có nhiều bài thơđược phổ nhạc. Chín thành phố ở Việt Namcó đường mang tên Hàn Mạc Tử.
Câu mở đầu Sao anhkhông về chơi thôn Vỹ và hai câu: Látrúc che ngang mặt chữ điền; áo emtrắng quá nhìn không ra đã tạo ra nhiều huyền thoại về mối tình thứ nhấtcủa thi sĩ. Ba câu đó chỉ là cảm hứng của thi nhân viết ra. Câu đầu có vẻ nhưmột câu hỏi nhưng đã gói ghém một ước mơ. Bài thơ đã là đề tài cho nhiều sáng táccủa nhiều nhà văn, nhà thơ sau này. Họ đã thêu dệt, vẽ vời thành tiểu thuyết,tuồng cải lương, kịch ảnh vô tuyến truyền hình với nhiều tình tiết không tưởng,ly kỳ và phi lý đã khiến cho cô Kim Cúc “phiền lòng hết sức.” Trong thư gửiChế Lan Viên ngày 10/9/1987 cô yêu cầu là đừng có ai nhắc đến cô “qua lời cácngười khác.”
Tác giả quyển sách cho biết không có việc Cô Kim Cúc gửi tặngHàn Mạc Tử ảnh của mình chụp ở Thôn Vỹ. Phiến ảnh chỉ là một bức phong cảnh. Chính cô Kim Cúc cũng đã nói rõ “trong ảnh có mây, có nước, có chiếc đòngang, với cô gái chèo đò, có mấy khóm tre, có cả ánh trăng hay ánh mặt trờichiếu xuống mặt nước, với lời thăm hỏi sức khỏe Tử viết sau tấm ảnh mà không kýtên.” Một người bạn của nhà thơ báotin cho Cô biết là Hàn Mạc Tử đau nặng và xin Cô gửi thư thăm hỏi. Vài thángsau, người bạn gởi về cho Cô bài thơ “Ở Đây Thôn Vỹ Giạ”; với mấy dòng thăm hỏitrong đó có hai câu: mong ơn trên xuốnglộc cho túc hạ thật đầy đủ. Và mong rằng một mùa xuân nào được gặp lại túc hạmới phỉ tình cho.
Trong sách có trích lời Cô Kim Cúc kể lại chuyện xưa “Tử có tới gặp tôi hai lần. Lần đầu chỉ nóibâng quơ vài câu rồi chào về. Lần thứhai, Tử mạnh dạn trong dáng điệu rụt rè, lắp bắp mấy lời tỏ tình, rồi đưa tặngtôi tập thơ Bâng khuâng với mảnh giấy nhỏ có mấy hàng chữ. Tôi bàng hoàng rồi cũng rụt rè từ chối, khôngnhận sách, không nhận thư... Gần cuốinăm 1936, khi Tử về dự hội chợ Huế, mang theo một xấp Gái quê vừa inxong, có gặp tôi cùng đi với anh em tôi trong hội chợ. Tử đưa tặng anh em tôimỗi người một tập, có đề chữ tặng, không tặng tôi mà chỉ yên lặng nhìn! Mấy hôm sau, Ngâm cho biết: Tử có về nhà tôi ởVỹ Dạ mà lại đứng ngoài ngõ nhìn vô, rồi từ đó chúng tôi không gặp nhau lại,không thư từ, thăm viếng, hứa hẹn, mỗi người một ngả.”
Giáo sư Quỳnh Hoa đã bác bỏ sự dàn dựng của nhà thơ Quách Tấnvề chuyện gia đình của cô Kim Cúc chê gia thế Hàn Mạc Tử là không xứng mặt đồngsàng khiến Hàn Mạc Tử phải “đi Saigon đểlập chí”. Sự thật, giữa Hàn và Kim Cúc chưa hề có lời chê khen, chưa hề có tháiđộ thân sơ, khinh trọng. Giáo sư QuỳnhHoa cũng cho rằng một tác giả khác, KiêmĐạt, đã phóng đại khi ông viết cô Hoàng Thị Kim Cúc đã có “những ngày yêuthương vô cùng cuồng nhiệt” với thi sĩ. Thư đề ngày 11/5/1988 gởi người anh cả ởMỹ, Cô cho biết, sau khi thi sĩ qua đời năm 1940, Cô mới hay nỗi lòng của nhàthơ qua người bạn thân của thi sĩ: Hoàng Tùng Ngâm. Ngâm cũng là người em thúc bá của Cô.
Hoàng Tùng Ngâm còn giao cho Cô tất cả thơ văn của Hàn Mạc Tửcó nói đến Cô. Cô “hết sức cảm kích và ngậm ngùi.” Theo sách của tác gỉả Quỳnh Hoa thì “Chỉ khi Hàn Mạc Tử không còn nữa, Cô mới cảmthấy đau lòng và ân hận là đã quá lạnh lùng với chàng; không những ân hận màcòn thấy mình có tội với người quá cố.” Nhân ngày húy nhật của thi sĩ năm1942, Cô đã viết một bài văn xuôi, “đểkính viếng vong hồn một người tài hoabạc phận, có một tâm hồn tha thiết yêu đương, một lòng mê say cao quí và một cuộc đời vô cùng đau khổ.” Trước đó, năm 1941, Cô cũng có bài thơ cảm tácỞ Đây Thôn Vỹ Dạ:
Bao năm Hoa sống nơi thôn Vỹ
Thầm giữ trong lòng một ý thơ
Vẫn biết cách xa ngoài vạn dặm.
Tình anh lưu luyến cảnh quê mơ!
Một mình một cõi với nước mây
Với cả đau thương với hận này
Anh khéo lột hết tài nghệ sĩ
Lẫy lừng danh tiếng kể từ đây.
Hồn anh lẩn khuất tận mô xa.
Hoa biết cùng ai thổ lộ ra
Tuy sống giữa đời phức tạp ấy
Ai biết tình ai vẫn đậm đà !
H.H. thôn nữ
Thầm giữ trong lòng một ý thơ
Vẫn biết cách xa ngoài vạn dặm.
Tình anh lưu luyến cảnh quê mơ!
Một mình một cõi với nước mây
Với cả đau thương với hận này
Anh khéo lột hết tài nghệ sĩ
Lẫy lừng danh tiếng kể từ đây.
Hồn anh lẩn khuất tận mô xa.
Hoa biết cùng ai thổ lộ ra
Tuy sống giữa đời phức tạp ấy
Ai biết tình ai vẫn đậm đà !
H.H. thôn nữ
Cô Hoàng Thị Kim Cúc được mọi người kính nể như một hành giảtu tại gia. Tuy một thân một mình và lương tiền không bao nhiêu nhưng Cô đã cógần một tá con nuôi. Cô nuôi con của bà con nghèo, nuôi em, nuôi cháu, nuôi trẻmồ côi, giúp đỡ những ai đến với Cô. Trong phần “Lời Nói Đầu” của cuốn sách Cách Nấu Chay, cô Kim Cúc tâm sự rằngxuất bản được cuốn này là Cô đã hoàn thành được một công tác Phật sự. Lòngchị như bể rộng bao la. Tình chị tròn đức hạnh vị tha. Lời ca trong bài hátHướng về chị Cả của Hầng Vang đã nóilên niềm thâm cảm tri âmcuả Gia đình Phật tử đối với Cô Hoàng Thị Kim Cúc: nửa thế kỷ màu áo lam không phai; suốt cuộc đời trí giới hạnh trườngtrai.
Người con gái Việt Nam thuở đầu thế kỷ 20 thường không được họcnhiều. Cô Hoàng Thị Kim Cúc thì may mắn hơn. Trừ thời gian học chữ nghĩa ở trường,Cô lúc rảnh tập làm đủ thứ. Ngoài việchọc với ông nội của Hoàng Thị Quỳnh Hoa chữ nho, nhiều tay thợ rành nghề được mờivề nhà chỉ bày cho cô may vá, làm bánh, nấu đồ ăn Tây, làm hoa.
Một thầy đàn tranh cũng được mời về nhà dạy cho cô. Tuy mới họccó nửa tháng mà mà cô đã thuộc đủ bảy bài: Kim Tiền, Lưu Thủy, Hành Vân, Tứ ĐạiCảnh, Cổ Bản, Nam Ai, Nam Bình. Tiếng đàn của cô đã khiến nhà thơ si tình Hàn MạcTử phải điên cuồng rình trước thềm nhà để nghe.
Đêm nay ta lại phải điêncuồng
Quên cả hổ ngươi cả thẹnthuồng
Đứng mãi trước thềm nghengóng mãi
Tiếng đàn the thé ở bêntrong
Quên cả hổ ngươi cả thẹnthuồng
Đứng mãi trước thềm nghengóng mãi
Tiếng đàn the thé ở bêntrong
Theo tác giả cuốn Lá Trúc Che Ngang khi được hỏi Cô có “cảm” thi sĩ Hàn Mạc Tử không thì Cô chỉ tủm tỉm cười mà không nói năngchi. Cô rất trân trọng mối chân tình của thi sĩ. Đoạn kết của quyển sách còncho biết nhánh cây cỏ mà một người quen nhặt trên mộ của Hàn ở Gành Ráng đem vềtặng được Cô cất rất kỹ. Ngoài ra, Cô còn dựa theo lời tâm tình trong thơ gởicho bạn của Hàn Mạc Tử mà phóng tác một bài tự truyện với nhan đề Thi sĩ Hàn Mạc Tử với người gái quê. Côđã ghi lại hầu như nguyên văn nhiều câu chữ của Hàn Mạc Tử trong bài này. Qua đó, người ta thấy Hàn Mạc Tử đã viết: quyết quăng mình đi trên đường gió bụi,rượt nà theo những nguyện vọng cao xa, phải chăng là do sức mạnh của ái tình?
Tuy là một người có tâm hồn ủy mị, nhưng vì thuộc con nhà nềnếp, trọng thanh danh gia đình hơn tất cả mọi sự, và lại sống trong một xã hộithời trước 1945 - một người con gái con nhà khuê các không được tự do chọn bạn,không được nói chuyện với người khác phái ở ngoài đường - nên Cô Hoàng Thị Kim Cúc đã có vẻ rụt rè, phong kín, bí mật, hờ hững khi gặp HànMạc Tử. Điều này càng khiến cho nhà thơ bao giờ cũng kính cẩn, giữ gìn đứng xa mà chiêm ngưỡng, mà tôn thờ cô thiếunữ. Dù vậy, trong thư gửi bạn, Hàn Mạc Tửvẫn: quyết lòng đeo đuổi, âm thầm theodõi bóng cô ta. Cô gái đó có khuôn mặt chữ điền; mái tóc quăn; mũi cao, thẳngnhư đầm; dáng người thấp nhỏ và đôi mắt đen nháy.
Chính “Đôi mắt đen nháyđầy thi vị”của Cô, mà nhà thơ chợtthấy ở chợ phiên do Toà Sứ thành phố Qui Nhơn tổ chức năm 1932 khi ông 20 tuồivà người đẹp 19 tuổi, đã tạo nên sự nghiệp văn chương của Hàn Mạc Tử. Và cái dángvẻ nết na, thùy mị, đoan trang của Cô đã un đúc Hàn Mạc Tử có một tâm hồn thisĩ. Trong thư gửi người bạn, thi sĩ còn thú nhận Kim Cúc “làngười mà tôi thường gửi linh hồn một bên dầu cách xa ngàn vạn dặm”. Quyểnsách Lá Trúc Che Ngang Chuyện Tình Của Cô Tôi của Giáo Sư Hoàng Thị Quỳnh Hoa là một đóng góp lớn đểkhông còn ai có thể viết bậy nữa.