Một nhà nghiên cứu sân khấu cải lương đã đặt ra một câu hỏi khá lý thú là: Tạisao ngày xưa trong hoàn cảnh đất nước vô cùng khó khăn, thiếu thốn nhiều mặt, nhất là điều kiện vật chất, phương tiện kỹ thuật, các yếu tố khoa học… mà tiền nhân ta để lại những thành tựu về kịch bản, về sáng tạo nhiều vở diễn vô cùng rực rỡ, nhiềuvởvẫn còn sức sốngvớithời gian trong lòng công chúng… trong khi thời đại bây giờ, xã hội tiến bộ, đất nướcpháttriển toàn diện, đời sống vật chất lẫn tinh thần ngày càng nâng cao, khoa họcpháttriển mạnh mà suốt từ nhữngnăm90 thế kỷ trước đến nay chưa thấy có một vở diễn, kịch bản có sức sống lâu dài như trước, hàng trăm Giải thưởng, Huy chương đã được trao tặng…. mà côngchúng vẫn không nhớ đến…. phảichăng những thành tựu còn chờ ở tương lai?

(NCS Đỗ QuốcDũng)

Trả lời chocâu hỏi đặt ra này, một người yêu sân khấu cải lương đã đưa ra một giải pháp là… “cùng nhau lý giải về sự thành công của cải lương trong hai thập niên 50 và 60 củathếkỷ trước như thế nào” bởi theo tác giả ý kiến này sân khấu cải lương ở miền Nam vào thập niên 50 và thậpniên 60 đã thực hiện “Những bước đibảydặm”.

(Nguyễn Chương)

Tọa đàm trong khuôn khổ “Ôn cố tri tân” hạn hẹp trong không gian và thời gian sân khấu cải lương miền Nam nhữngnăm1955 - 1975 đang chờ đợi nhữnglý giải về những gìđược và chưa được của sân khấu cải lương trong dòng chảy của lịch sử, của những bước đường thăng trầm của sự tồn tại và phát triển sân khấu này trong hai thập niên 50, 60 của thếkỷtrước.

I. TỪ GÓC NHÌN QUÁ KHỨ

Giai đoạn 1955 - 1975 được giới sân khấu coi là thời kỳ hoàng kim của sân khấu cải lương. Sở dĩ có sự đáng giá cao này là do cải lương đạt được tất cả mọi tiêu chí của nghệthuật trình diễn như kịch bản có nội dung tốt được viết bởi những tác giả rất giỏi. Diễn viênhát rất hay do được dàn nhạc tài hoa hỗ trợ và khán giả rất say mê, mộ điệu ủng hộ nghệ sĩ hết mình. Đội ngũ sáng tạo “đàn anh” như NSND Năm Châu, Mộng Vân, Lê Hoài Nở, Tư Chơi,Tư Trang vẫn tiếp tục sáng chói trong giai đoạn nàycùng với đông đảo các soạn giả trẻ, nhiệttình, năng động, bút lực dồi dào như Viễn Châu, Kiên Giang, Hà Triều - Hoa Phượng, Thu An,Quy Sắc, Thiếu Linh, NgọcLinh,Phi Hùng, Tần Nguyên, Huy Trường, Thanh Cao,ViệtThường, Trần Hà… đã tạo nên những kịch bảnhay về nội dung, đậm chất nhân văn và triết lý sâu sắc. Hàng trăm vở tiêubiểuđã làm nên tên tuổi các nghệ sĩ như Thanh Nga, Hữu Phước,Thành Được, Út Bạch Lan, Út Trà Ôn, Kim Cúc, Ngọc Giàu, Diệp Lang, Hùng Cường, BạchTuyết, Dũng Thanh Lâm, Minh Cảnh, Phượng Liên, MinhPhụng, Mỹ Châu, Minh Vương, Lệ Thủy, Tấn Tài, Kim Ngọc, Thanh Sang, Hà Mỹ Xuân,Phương Quang, Mộng Tuyền, Kiều MaiLý, Bửu Truyện, Đức Lợi, Bạch Lê, Thanh Tòng, Thanh Kim Huệ, Bo Bo Hoàng v..v..

Hỗ trợ và tạo điều kiện cho diễn xuất của nghệ sĩ, một số soạn giả, nhạc sĩ, v.v.. cổnhạc đã tạo ra nhiều ca khúc bài bản đáp ứng mọi tình huống kịch tính của vở, và tâm lý củanhân vật. Tiến một bước xa hơn còn đưa cả nhạc sáng tác vào cải lương, chọn nhạc cụ làmchủ âm phù hợp với chất giọng của diễn viên, góp phần cho sự thành công chung của vở diễn.

Sự trìnhdiễn không chỉ đòi hỏi nội dung hay, hấp dẫn, có ý nghĩa mà hình thức của trình diễn cũng phải cuốn hút người xem. Do có điều kiện ứng dụng sự tiến bộ của khoa họckỹthuật và các kỹ thuật mới của điện ảnh, sân khấu cải lương đã được làm đẹp lên nhờkhông gian, bối cảnh, trang trímỹ thuật. Nhờánhsáng và kỹ xảo quang học,sân khấu đã làmđược nhiều trò diễn lạ mắt, hấp dẫn thị giác. Hơn nữa lúc này quan điểm “Thật và Đẹp” củaNSND Năm Châu được người làm sân khấu tôn trọngđãcó tác động đến các ban hát từ đạiban,trung ban đến tiểu ban đều luôn luôn thay đổi, làm mới cảnhtrí, ánh sáng, phục trang,đạo cụ...làm sao cho buổi diễn thật và đẹp.

Là những diễn viên lăn lộn, học tập theocác bậc thầy, các đàn anh từ vị trí thấp đến cao nên các nghệ sĩ rất hiểu khán giả của mình đã cố gắng mỗi người tạo cho mình mộtphong cách ca diễn rất khác nhau, hầu như không ai giống ai nên các ban hát rất coi trọngcác tài năng sáng tạo trẻ, báo chí theo dõi và nhiệt tình tôn vinh những tài năng độc đáo ấynhư: Đệ nhất danh ca Út Trà Ôn, Sầu nữ Út Bạch Lan, Nữ hoàng Sân khấu Thanh Nga, Cảilương chi bảo Bạch Tuyết, Khôi nguyên vọng cổ Minh Vương, Hoàng đế đĩa nhựa Tấn Tài, Đệnhất danh cầm Văn Vỹ .v.v…

Tuy thời đó chưa có đạo diễn chuyênnghiệp nhưng các ban đều có các tác giả, soạngiả, ông bà bầu vừa chỉ đạo nghề vừa quản lý dẫn dắt đoàn theo một phong cách, mộtkhuynh hướng nghệ thuật. Họ cũng có đẳng cấp được trong giới mến phục tôn vinh nhưNhất Chưởng (Kim Chưởng) Nhì Thơ, Tam Long, Tứ Út.

Cũng giai đoạn hai thập niên 50 - 60 này của thế kỷ XX, sự cạnhtranh khán giả giữacác ban cải lương đã buộc có sự khác biệt giữa các phong cách nghệ thuật của từng đơn vị đểkhán giả có sự lựa chọn cách xem của mình. Có thể suy nghĩ đến 4 phong cách của sân khấucải lương như:

1- Tâm lý xã hội, phản ánh những vấn đề khá nổi cộm, mượn câu chuyện của tuồng tích để giáo dục v.v… đó là phong cáchcủa Dạ Lý Hương, Thanh Minh - Thanh Nga…

2- Các loại tuồng tích dã sử, dân gian, đường rừng, kiếm hiệp có chất hoành tráng của TrungHoa,Hồng Kông. Tiêu biểu làđoàn Kim Chưởng, Hương Mùa Thu.v.v…

3- Ca ngâm, nhạc với lối ca mới với nhiều diễn viên tài hoa như Minh Cảnh, Tấn Tài, MinhVương, Lệ Thủy, Thanh Tuấn, Hoài Thanh, Mỹ Châu,Thanh Kim Huệ v.v…

4- Ca diễn Hồ Quảng với các nghệ sĩ Thanh Tòng, Thanh Bạch, Bửu Truyện, Bạch Mai, Bạch Lê, Hữu Lợi của cácđoànMinhTơ- Huỳnh Long.

II. HOẠT ĐỘNG CỦA BÁO CHÍ

Thời kỳ 55 - 75 của thế kỷ trước do tình hình thời cuộc, do chiếntranh rất gay go nênphong trào báo chínở rộ. Với nghệ thuật cải lương báo chí dành cho nghệ thuật nàymộttình cảm đặc biệt. Chínhgiới báo chí là Nhà báo Trần Tấn Quốc với bút danh Thanh Tâm chủ tờ Tiếng Dội đã có ý tưởng thành lập Giải thưởng dành cho cải lương, Ban tuyển chọn gồm cácđạodiễn, soạn giả nổi tiếng như các nghệ sĩ Phùng Há, Bảy Nhiêu, Hà Triều cùng với các ký giả có uy tín trên diễn đàn báo giới như Trần Tấn Quốc, Ngọc Linh, Lê Hiền, Phong Vân v.v…Cácthành viên tuyển chọn đến từng đoàn hát, theo dõi diễn xuất của các diễn viên để chọnranhững người có tư cách nghệ sĩ, có sáng tạo trong ca diễn xứng đáng để trao giải (ThanhTâm).

Nữ nghệ sĩ Thanh Nga là người đầu tiên được trao Giải Thanh Tâm năm 1959 và từ đó liên tục cho đến năm 1967, năm nào cũng có nhiều nghệ sĩ được trao giải quý giá này.Trong số những tên tuổi đó có một số tên tuổi vẫn nổi tiếng đến ngày nay như các nghệ sĩ Hùng Minh, Ngọc Giàu, Bạch Tuyết, Tấn Tài, Diệp Lang, Lệ Thủy, Thanh Sang, Thanh Nguyệt, Bo BoHoàng, Phượng Liên, Phương Quang,MỹChâu, Bảo Quốc v.v…

Cùng với việc trao huy chương cho các diễn viên, GiảiThanhTâm còn mở rộng traobằngdanh dự cho mục “Diễn viên xuất sắc trong năm” và “Vở tuồng hay nhất trong năm” như “Tần nương thất”, “Nước biển mưa nguồn”, “Tiếng Hạc trong trăng”, “Con gái chịHằng”,“Tấmlòng của biển”, “Tuyệt tình ca”, “Khách sạnhào hoa”.

Giá trị của Giải Thanh Tâm và ý nghĩa tích cực của nó đối với phẩm chất nghệ thuậtđỉnh cao của cải lương đã được tiếp nối bằng việc thành lập Giải thưởng Trần Hữu Trang ngày nay. Điều ngẫu nhiênlà cả hai Giải thưởng danhgiánày không tồn tại được lâu. Giải Thanh Tâm tồn tại từ 1959 đến 1967 còn Trần Hữu Trang thì được 11 lần trao giải cho các tàinăng trẻhômnay.

III. CẢI LƯƠNG NAM TRÊNĐẤT BẮC

Sẽ là một thiếu sót nếukhông nói tới những đóng góp của cải lươngphía Nam cho sân khấu cải lương phía Bắc thông qua các cuộc lưu diễn từ Trung ra Bắc, nổi tiếng hơn cả là đoàn cải lương Phước Cương. Sau những đợt lưu diễn, một số nghệ sĩ đã trụ lại dài ngày ởHà Nội để truyền nghề. Từ đó sân khấu cải lương Nam bộ được nhiều nghệ sĩ miền Bắc tiếp nhận xây dựng nên các đoàn cải lương Bắc như Chuông Vàng, Kim Phụng… Một số nghệ sĩ đãthành danh như Sỹ Tiến, Kim Chung, Ái Liên, Ngọc Dư, Tuấn Nghĩa, Tuấn Sửu, Lệ Thanh v.v…Giai đoạn 55 - 75 sau Hiệp định Geneve đất nước bị chia cắt thì sân khấu cải lương cũngphải tồn tại và hoạt động trong hai hoàn cảnh khác nhau.

- Ở miền Nam, dưới sự chỉ đạo khéoléo của cách mạng và lòng ái mộ của công chúng, sân khấu cải lương phải bằng sức sống tự thân, tìm mọi cách đứng vững trong lòng một xãhội ngập trànnhững loại hìnhvănhóa lai căng ngoại nhập.

- Ở miềnBắc sân khấu cải lương được Nhà nước quan tâm đặc biệt là sự kiện Nhànước tập hợp các Văn nghệ sĩ cải lương miền Nam tập kết ra Bắc để thành lập Đoàn Cảilương Nam bộ.

Lúc này Đoàn có được một đội ngũ nghệ sĩ giỏi nghề như Tám Danh, Ba Du là những người cùng thời với các nghệ sĩ danh tiếng phía Nam như Năm Phỉ, Phùng Há, Bảy Nhiêu, Bảy Nam, Năm Châu. Kế cận có NgọcThạch, Triệu An, Hoàng Sa, Thanh Hương, Công Thành, Tấn Đạt...và một số các nghệ sĩ cải lương Bắc bổ sungnhư Ái Liên, Kim Xuân, Tiêu Lang…

Song hành với đội ngũ nghệ sĩ biểu diễn là các nhạc công tài danh như Ba Bằng - đờnCò,Năm Bá - đờn Bầu, Út Du - đờn Tranh, Tri Trọng- Guitar v.v…

Đoàn đã có những công trìnhvởdiễn để lại dấu ấn khó phai trong khán giả như KiềuNguyệtNga (Ngọc Cung), Máu thắm đồng Nọc Nạn, Võ Thị Sáu(Phạm Ngọc Truyền), Dệt gấm,Mẫuđơn tiên (Chi Lăng), Khuất Nguyên (Trung Quốc), Tình riêng nghĩa cả (ThanhNha), Đường phố Sài gòn dậy lửa (Ngô Y Linh).

Qua 20 năm (1955 - 1975) Đoàn Cải lương Nam bộ đã có ảnh hưởng tích cực đến cácđoàn cải lương ngoài Bắc, đã làm trònsứmệnh được Nhà nước giao.

IV. ĐI TÌM NHỮNG GIẢI PHÁP

Hiện trạng cải lương: Có thể có một sự thống nhất dễ dàng với tất cả chúng ta,những người đương thời là hiệntrạng cải lươngđang suy giảmvềtrình diễn sân khấucònvề cái gốc căn cơ của cải lương là Đờn ca tài tử, là nhạc và các hình thức hò hát là vẫn giữnguyên các giá trị vốn có từ khi hình thành. Theo thiển ý chủ quan cá nhân chúng tôi cho rằng cần có những giải pháp chấn hưng, tái tạo phục hồi sân khấu biểu diễn ca kịch cải lương. Nếu từ góc độ này nhìn lại thì có thể nói như nhà báo Trần Nhật Vy là sân khấu cảilương đã chết và chết tạichính nơi nó được sinh ra.

Có lẽ nên xác định là cải lương mới đang trong cơn tai biến, có thể yếu cả về các khâu làm nêntrình diễn như:

- Tác giả: Những người am hiểu cải lương còn lại rất hiếm hoặc đã cao tuổi gác bútnghỉ. Người trẻ có nhiệt huyết lại ít hiểu biết về cải lương. Do vậy cải lương đang rất thiếukịch bản. Kịch bản hay lại càng thiếu và rất hiếm hoi.

Phần lớncó khả năngviếtthìchạy theo thị trườngphim Điện ảnh và Truyền hình.

- Về Đạo diễn: Do không được đào tạo chuyên ngành nên hầu như không có đạo diễn cảilương đúng nghĩa, cácđạo diễn gạo cội, amhiểu cũng hầu như tuyệt tích.

- Diễn viên: Các tên tuổi lừng lẫy một thời đều ởvào độ tuổi lực bất tòng tâm.

Làm liveshow là chínhđể diễn các tríchđoạn được khán giả ưa thích.

Hầu hết chuyển sang chạy mưu sinh (ca lẻ, đổi nghề) v.v..

- Khán giả: Lớp khán giả ruột của cải lương hầu như không còn bao nhiêu. Khán giảtrẻ do chưa hiểu biết về nghệ thuật nàynên không thích xem cải lương.

Không có khán giả, sânkhấu cải lương không thể tồn tại và phát triển. Muốn giải quyếttình trạng xuống dốc này cần cónhững giải pháp đồng bộ, căn cơ mà buổi tọa đàm này cần đưa ra để bàn bạc ngõ hầu tìm ra những giải pháp hữu hiệu phục hưng lại việctrình diễn sân khấu.

Thử đi tìmmộtvài giải pháp:

1- Giải quyết tốtvấn đề bảo tồn và pháttriển sân khấu cải lương.

2- Thay đổi cách nghĩ, cách làm lỗi thời, không còn phù hợp với tình hình mới của xã hội hôm nay.

Về quản lý nghệ thuật: Cần sự quản lý có sự hiểu biết và kinh nghiệm thị trường theokiểu các Bầu ban, Đoàn hátnhư cách quan lý củaBầu Kim Chưởng, Bầu Thơ v.v…

Đối với những người sáng tạo:

+ Cần có chính sách, thể chế nuôi dưỡng, nâng cao chất lượng sáng tác và biểu diễn. Họ cần có một không gian riêng cho những hoạt động Văn hóa - Nghệ thuật như Rạp diễnvàcác tiện nghi trong sinh hoạt sáng tạo.

+ Cần một chính sách lâu dài, bền bỉ và hiệu quả trong việc giáo dục công chúng cải lương.